Уладзімір Гніламёдаў
Мінулае — далёкае, але сваё, роднае...
Я чалавек, як раней казалі, паспаліты і да выбранага, прывілеяванага саслоўя — шляхты — адносін, здаецца, не маю. Аднак наша гісторыя, наша супольная мінуў шчына мне таксама дарагая, як і кожнаму грамадзяніну. Таму з задавальненнем назіраю, што цікавасць да падзей мінулага ў нашым грамадстве расце, што шэрагі гісторыкаў, края-знаўцаў пашыраюцца. Гісторыя — частка культуры, без якой мы не можам усвядоміць сябе, адказаць на фундаментальнае пытанне духоўнага кшталту — хто мы такія? Спасціжэнне гісторыі, даследаванне яе ўрокаў, досведу дазваляюць знайсці ў мінулым неабходную апору для сучаснасці, глыбей зразумець нерэалізаваныя, упушчаныя магчымасці і свой патэнцыял.
Усё гэта добра вядома Анатолю Статкевічу-Чабаганаву, які, апроч таго што з’яўляецца годным прадстаўніком шляхецкага роду, заявіў пра сябе як грунтоўны гісторык, наследнік старадаўняга летапісца Нестара, аўтара славутай «Аповесці мінулых гадоў».
Анатоль Статкевіч-Чабаганаў паставіў перад сабой высакародную і амбітную мэту — шляхціч! — стварыць маштабны летапіс беларускай шляхты. Першы том пад назвай «Я — сын Ваш: Статкевічы, Сацкевічы-Статкевічы герба «Касцеша» і Карафа-Корбуты герба «Корчак» выйшаў у 2011 г. і быў станоўча ацэнены грамадскасцю.
Вяртанне да родных вытокаў... Але Анатоль Васільевіч, здаецца, ніколі з імі не парываў, не разлучаўся. Яны, у першую чаргу, у постацях самавітых продкаў, у адзіным радаводным дрэве, духоўнай спадчыне, якую зберагаюць архіўныя сховішчы, сямейныя паданні, старыя партрэты і фатаграфіі, надмагільныя помнікі.
Дзяржаўныя мужы, руплівыя працаўнікі, смелыя воіны — абаронцы Айчыны, навукоўцы... Нямала такіх і ў новым томе, які вы, паважаны чытач, трымаеце сёння ў руках. Мінулае — далёкае, але сваё, роднае... Кожны з іх пранёс праз час, што выпаў на яго долю, свае мары, надзеі, страты, смутак і боль, спадзяваўся, жыў і змагаўся. Наша гісторыя ніколі не была простай, а яна ж заўсёды складаецца з чалавечых жыццяў, чалавечай дзейнасці, абумоўленай і пазначанай сваім часам.
Узяць, напрыклад, Сцяпана Міхайлавіча Некрашэвіча (1883 — 1937) — аднаго з герояў гэтага тома. Пра род Некрашэвічаў герба «Любіч», звязанага сваяцкімі сувязямі з іншымі шляхецкімі родамі, А. Статкевіч-Чабаганаў піша: «Няпростая была ў прадстаўнікоў гэтага роду доля. За многія стагоддзі яны спазналі славу і веліч, узлёты і падзенні. Але ніводны дакумент не расказаў пра несумленнасць, дбанне пра асабістую выгоду, здраду і зайздрасць. Наадварот, заўсёды гаворка ідзе пра «высакароднасць паходжання», працалюбства і адданасць абавязку. С. М. Некрашэвіч — аўтарытэтны беларускі мовазнавец, арганізатар навукі ў рэспубліцы, заслугі яго перад Беларуссю вялікія. Ён меў непасрэднае дачыненне да стварэння Інстытута беларускай культуры (1922), з’яўляўся яго старшынёй, а затым і віцэ-прэзідэнтам Беларускай акадэміі навук і акадэмікам. У 1930 г. ён быў арыштаваны, высланы ва Удмурцкую АССР, затым, у 1937 г., арыштаваны паўторна і прыгавораны да вышэйшай меры пакарання. Прысуд быў выкананы літаральна назаўтра».
Постаць беларускага вучонага-адраджэнца С. М. Некрашэвіча здзіўляе сваёй веліччу, высакароднасцю, патрыятычнымі памкненнямі і трагізмам.
«У біяграфіі Сцяпана Некрашэвіча, — адзначаў гісторык-краязнавец В. Раманцоў, — ёсць усё: гонар, слава, патаемнае і жах. Яна прымушае захапляцца, здзіўляцца, засмучацца, шкадаваць і пакутаваць. На прыкладзе жыццёвага шляху Некрашэвіча можна вывучаць гісторыю Беларусі пачатку ХХ стагоддзя». З гэтым нельга не пагадзіцца.
Цікава прачытаць у гэтым томе летапісу А. Статкевіча-Чабаганава і пра род Татураў герба «Данброва», які таксама вядзе свой пачатак з сівой даўніны і які даў свету нямала выдатных асобаў, у тым ліку вядомага археолага Генрыха Татура.
Я меў гонар быць блізка знаёмым, нават сябраваць, з цудоўным пісьменнікам-перакладчыкам Міколам Татурам, але нават не здагадваўся, што перада мной шляхціч, ды яшчэ такога шаноўнага роду. У даведніку «Пісьменнікі Савецкай Беларусі» (Мінск, 1981) пра яго сказана: «Мікола (Мікалай Ігнатавіч) Татур нарадзіўся 03.03.1919 г. ва ўрочышчы Застар’е Клічаўскага раёна Магілёўскай вобласці ў сялянскай сям’і». Цяпер, дзякуючы росшукам А. Статкевіча-Чабаганава, мы ведаем, што нарадзіўся Мікола Татур не «ва ўрочышчы Застар’е», а «ў маёнтку Урочышча Застар’е» ў сям’і былога афіцэра царскай арміі. Мікола Ігнатавіч усё жыццё з годнасцю прадстаўляў свой род, у час Вялікай Айчыннай вайны ўдзельнічаў у партызанскім руху, быў цяжка паранены і доўга лячыўся ў шпіталях, узнагароджаны ордэнамі і медалямі, але пра свае заслугі гаварыць не любіў, быў чалавекам вельмі сціплым. Шмат працаваў, перакладаў мастацкія тэксты з рускай і польскай моў, з’яўляўся дырэктарам Бюро прапаганды мастацкай літаратуры Саюза пісьменнікаў Беларусі. Даведаўшыся, што Мікола Ігнатавіч Татур належаў да такога слаўнага роду, я неяк па-іншаму пачаў успрымаць незабыўную постаць гэтага чалавека...
Трэба адзначыць, што акрамя родаў Некрашэвічаў і Татураў у гэтым томе даследаваны таксама за перыяд больш чым пяцьсот гадоў роды Кернажыцкіх, Маствіловічаў, Сеўрукаў з Сотвы Курчэвічаў.
Цікава, што прадстаўнік старажытнага роду Кернажыцкіх герба «Юноша» палкоўнік Ленарт Кернажыцкі ў другой палове ХVІ ст. ажаніўся з Раінай Маствіловіч, падчашанкай троцкаю са знакамітага шляхецкага роду, вядомага ў ВКЛ яшчэ з ХIV ст.
Як відаць з даследавання Анатоля Статкевіча-Чабаганава, Маствіловічы, якія паходзілі з Жамойцкай зямлі, у ліку іншых 48 родаў ВКЛ каталіцкага паходжання атрымалі герб «Даленга» ў час Гарадзельскай уніі ў 1413 г.
Продкі А. Статкевіча-Чабаганава таксама беражліва захоўвалі звесткі пра сваё мінулае. Ён часта ўзгадвае Васіля Міхайлавіча Курчэвіча-Сеўрука, які зрабіў значную працу па даследаванні свайго старажытнага роду: «Я сколько могъ, то и открылъ потемки для потомковъ, хотя быть можетъ ни одинъ не помянетъ и добрымъ словомъ за трудъ». Магчыма, за горыччу гэтых слоў хаваецца надзея і вера Васіля Міхайлавіча, што ўсё ж такі знойдзецца нехта з нашчадкаў, які прадоўжыць яго працу.
Хочацца зазначыць, што мара родзіча аўтара гэтай кнігі збылася.
Анатоль Статкевіч-Чабаганаў заклікае і кожнага з нас зірнуць нераўнадушным позіркам у мінулае, успомніць сваіх «дзядоў», аддаць ім належнае, ушанаваць памяць, каб не страціць з імі духоўнай сувязі, каб далёкае мінулае аднойчы стала родным і блізкім...
Уладзімір Гніламёдаў,
доктар філалагічных навук,
акадэмік Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі.